اهداف واشنگتن از سیاست «معافیت» در مورد بندر چابهار چیست؟
در سپتامبر ۲۰۲۵، ایالات متحده بهطور غیرمنتظره از لغو معافیت تحریمی فعالیتهای هند در بندر راهبردی چابهار خبر داد؛ بندی که طی سالهای اخیر برای دهلی بهعنوان مسیر کلیدی دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی شناخته شده است. این تصمیم واشنگتن باعث شد پروژهای که هند سالها روی آن سرمایهگذاری کرده بود، ناگهان به مهرهای در بازی ژئوپلیتیک آمریکا تبدیل شود.
وزارت امور خارجه آمریکا در ۱۶ سپتامبر اعلام کرد که معافیت اعطا شده در سال ۲۰۱۸ تحت «قانون آزادی و مقابله با گسترش سلاحهای هستهای ایران» (IFCA) لغو میشود و این تصمیم از ۲۹ سپتامبر اجرایی خواهد شد.
در پی این اقدام، شرکتهای حمل و نقل دریایی، بیمه و بانکهای هندی فعال در چابهار با بلاتکلیفی جدی روبهرو شدند؛ با خطرهایی مانند مسدود شدن داراییها، محدود شدن دسترسی به سیستم مالی آمریکا و حتی تهدید قراردادهای تجاری خود.
فشار واشنگتن بر دهلی؛ اهرمسازی چابهار در برابر نفت روسیه
دهلینو در ماههای اخیر بر سر تجارت انرژی با آمریکا وارد یک بازی پرریسک شده است. هند همچنان در برابر فشار واشنگتن برای توقف واردات نفت از روسیه مقاومت میکرد؛ اما آمریکا با هدف قرار دادن چابهار تلاش کرد منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی هند را تبدیل به ابزار فشار کند.
طولی نکشید که در ۲۸ اکتبر گزارشهایی منتشر شد مبنی بر توقف واردات نفت روسیه توسط شرکتهای هندی و یک روز بعد واشنگتن معافیت ششماهه جدیدی برای عملیات چابهار صادر کرد. این روند نشان میدهد که سیاست تحریمی آمریکا ماهیتی معاملهمحور، غیرقابل پیشبینی و کاملاً تاکتیکی دارد.
پروژه چابهار که حاصل سرمایهگذاری بیش از ۱۲۰ میلیون دلاری هندوستان و سالها دیپلماسی برای توسعه مسیرهای منطقهای بوده، اکنون بیش از هر زمان دیگری تحت تأثیر محاسبات راهبردی واشنگتن قرار گرفته است. البته این سیاست تنها به هند محدود نیست؛ بلکه با معادلات آمریکا در آسیای مرکزی نیز ارتباط مستقیم دارد.
اهمیت چابهار برای آسیای مرکزی
بندر چابهار برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی یکی از مهمترین دروازهها به اقیانوس هند محسوب میشود و مسیری جایگزین برای تجارت با دور زدن پاکستان فراهم میکند. برخی از این کشورها از سالها قبل تمایل خود به استفاده از چابهار را اعلام کردهاند.
- تاجیکستان در ابتدای سال ۲۰۲۵ توافقنامه همکاری رسمی با ایران امضا کرد و متعهد شد یک مرکز لجستیکی شامل پایانه و تأسیسات ذخیرهسازی ایجاد کند.
- ازبکستان نیز مذاکراتی در رابطه با بهرهبرداری از این بندر برای تجارت و انبارداری انجام داده است.
با وجود این تمایلها، تحریمهای آمریکا بزرگترین مانع عملیاتی شدن کامل این پروژهها هستند.
پیام معافیت آمریکا برای افغانستان
از سوی دیگر، معافیت چابهار پیامی واضح برای افغانستان دارد؛ کشوری که اخیراً روابط نزدیکتری با هند برقرار کرده است. در شرایطی که اختلافات شدید طالبان و پاکستان تجارت دوجانبه را مختل کرده و مرزها بسته شدهاند، چابهار میتواند تنها مسیر مطمئن برای اتصال افغانستان به آسیای مرکزی و هند باشد.
در عین حال، واشنگتن نیز طالبان را برای واگذاری پایگاه هوایی بگرام به ارتش آمریکا تحت فشار گذاشته است؛ اقدامی که میتواند پیامدهای ژئوپلیتیکی گستردهای برای منطقه داشته باشد.
اثرگذاری واشنگتن بر مسیرهای تجاری منطقهای
تصمیم آمریکا برای کنترل معافیت چابهار، این کشور را در موقعیتی قرار میدهد که بتواند بر پروژههای متعدد منطقهای تأثیر بگذارد؛ از جمله:
- کریدور ترانس خزر
- کریدور بینالمللی شمال–جنوب (INSTC)
- طرحهای حملونقلی و لجستیکی مرتبط با ایران
ایالات متحده با لغو یا اعطای معافیتها قادر است فعالیت شرکتها و دولتها را تحت فشار قرار دهد و در عمل گزینههای آنها را برای تجارت منطقهای محدود یا هدایت کند.
حتی اگر مسیر ترانسخزر مستقیماً از ایران عبور نکند، ماهیت بههمپیوسته شبکههای حمل و نقلی باعث میشود هر اختلال در چابهار بر زنجیره تأمین منطقهای تأثیر بگذارد، هزینهها را افزایش دهد و کشورها را به سمت مسیرهای جایگزین از طریق روسیه، ترکیه یا چین سوق دهد.
هدف نهایی آمریکا از سیاست «معافیت» چیست؟
در اصل، سیاست «معافیت تحریمی» برای چابهار یک ابزار فشار ژئوپلیتیکی است؛ ابزاری که به آمریکا اجازه میدهد:
- کشورها و شرکتها را مجبور کند تصمیمات اقتصادی خود را با منافع واشنگتن هماهنگ کنند.
- مانع استفاده کامل از گزینههایی شود که نفوذ منطقهای آمریکا را کاهش میدهند.
- کشورهای آسیای مرکزی را از نزدیک شدن به ایران و کریدورهای جایگزین بازدارد.
- محیطی پرریسک ایجاد کند تا سرمایهگذاریها کاهش یابد و کشورها ناخواسته به مسیرهای مورد نظر واشنگتن متمایل شوند.
در مجموع، چابهار نه فقط یک بندر، بلکه یک کارت بازی راهبردی در سیاست خارجی آمریکا است که بر روابط هند، افغانستان، آسیای مرکزی و حتی کریدورهای بینالمللی اثر میگذارد.
