اهمیت نشست سه‌جانبه تهران
این نشست نخستین رایزنی ساختاریافته هند و ایران پس از درگیری ماه ژوئن میان ایالات متحده، اسرائیل و ایران بود و از این‌رو اهمیت راهبردی ویژه‌ای داشت. تحلیلگران معتقدند این همکاری، فراتر از دیپلماسی معمولی است و نشانه‌ای از اتحاد فزاینده هند، ایران و ارمنستان در برابر فشارهای ژئوپلیتیکی محسوب می‌شود.
سه کشور با تأکید بر ضرورت توسعه پروژه‌های زیرساختی و حمل‌ونقلی، هدف خود را افزایش تجارت، بهبود دسترسی منطقه‌ای و ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید در اوراسیا عنوان کردند. طبق اعلام وزارت خارجه هند، دور بعدی رایزنی‌ها در سال ۲۰۲۶ در ایروان (پایتخت ارمنستان) برگزار خواهد شد.
کریدور شمال–جنوب (INSTC): پیوند بمبئی تا سن‌پترزبورگ
کریدور شمال–جنوب که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۰ میان هند، ایران و روسیه مطرح شد، مسیر جایگزینی برای کانال سوئز است و از اقیانوس هند تا شمال اروپا امتداد می‌یابد. این مسیر حدود ۷۲۰۰ کیلومتر طول دارد و از ترکیب مسیرهای دریایی، ریلی و جاده‌ای تشکیل شده است.
هدف اصلی این پروژه، اتصال مستقیم هند به روسیه، آسیای مرکزی و اروپا از طریق ایران و منطقه قفقاز است. با تکمیل این کریدور، هند دیگر نیازی به عبور از مسیرهای پاکستان برای تجارت با شمال آسیا نخواهد داشت.
با وجود کندی در اجرای پروژه به‌دلیل مشکلات زیرساختی ایران، نبود خطوط ریلی کامل و بروکراسی مرزی، در سالهای اخیر نشانه‌هایی از احیای مجدد کریدور شمال–جنوب مشاهده می‌شود.
در ژوئیه ۲۰۲۲، شرکت روسی RZD Logistics نخستین محموله کالا را از طریق این مسیر به هند ارسال کرد. این اتفاق، نقطه عطفی در عملیاتی شدن این کریدور به‌شمار می‌آید.
راه‌آهن رشت–آستارا؛ حلقه گمشده کریدور
در فوریه ۲۰۲۵، ایران و روسیه در تهران «نقشه راه ترانزیت» جدیدی امضا کردند که محور اصلی آن پروژه راه‌آهن رشت–آستارا به طول ۱۶۲ کیلومتر است. این مسیر به‌عنوان «حلقه گمشده» کریدور شمال–جنوب شناخته می‌شود و تکمیل آن، اتصال ریلی مستقیم ایران به آذربایجان و روسیه را ممکن می‌کند.
با بهره‌برداری از این خط، مسیر حمل‌ونقل از بمبئی تا مسکو و سن‌پترزبورگ بدون وقفه برقرار خواهد شد و وابستگی ایران به مسیرهای ترکیه کاهش می‌یابد.
کارشناسان معتقدند توسعه این پروژه می‌تواند به افزایش تجارت سه‌جانبه ایران، روسیه و آذربایجان و شکل‌گیری جریان‌های جدید اقتصادی در منطقه منجر شود.
چهارراه صلح ارمنستان؛ طرح مکمل ایران و هند
در همین چارچوب، ارمنستان نیز طرح «چهارراه صلح» را برای تبدیل کشورش به پل ارتباطی بین دریای خزر، مدیترانه و دریای سیاه ارائه کرد. این طرح شامل توسعه مسیرهای ریلی، جاده‌ای، انرژی و مخابراتی است و هدف آن اتصال ارمنستان به ترکیه، ایران، آذربایجان و گرجستان است.
ایروان همچنین پیشنهاد ایجاد مسیر تجاری از بمبئی تا بندر وارنا در بلغارستان از طریق دریای سیاه را مطرح کرده است — مسیری که می‌تواند آذربایجان را دور بزند و جایگزین مسیرهای فعلی شود.
این طرح با ابتکار ایران برای کریدور خلیج فارس–دریای سیاه همسو است و ارمنستان تلاش دارد بندر چابهار را به‌عنوان گره کلیدی در این شبکه جای دهد.
چابهار؛ نقطه اتصال جنوب آسیا به اوراسیا
بندر چابهار در سواحل جنوب‌شرقی ایران، دروازه اصلی هند برای دسترسی مستقیم به آسیای مرکزی، افغانستان و قفقاز است. موقعیت استراتژیک این بندر در کنار آبخور ۱۶ متری و نزدیکی به مسیرهای تجاری شرق–غرب، آن را به یکی از مهم‌ترین هاب‌های ترانزیتی منطقه تبدیل کرده است.
هند از سال ۲۰۱۸ توسعه این بندر را بر عهده دارد و در مه ۲۰۲۴ شرکت India Ports Global Ltd قرارداد ۱۰سالهای را با سازمان بنادر ایران برای بهره‌برداری از ترمینال شهید بهشتی امضا کرد.
برای دهلی، چابهار نه تنها یک مسیر تجاری، بلکه ابزار نفوذ راهبردی در اوراسیا محسوب می‌شود.
چالش تحریم‌ها و فشار واشنگتن
در سپتامبر ۲۰۲۵، ایالات متحده معافیت تحریم‌های هند در پروژه چابهار را لغو کرد. این تصمیم در راستای سیاست «فشار حداکثری» بر تهران بود و از ۲۹ سپتامبر شرکت‌ها و افراد هندی مرتبط با پروژه در معرض تحریم قرار گرفتند.
این اقدام، مسیر اتصال هند به آسیای مرکزی از طریق ایران را با چالش مواجه کرده و جاه‌طلبی‌های دهلی برای تجارت منطقه‌ای و اجرای کامل INSTC را پیچیده‌تر ساخته است.
پیکربندی جدید نقشه تجاری اوراسیا
در نقشه جدید ترانزیت، کالاهای هندی از بمبئی به چابهار منتقل می‌شوند، سپس از طریق جاده به بندر انزلی در ساحل دریای خزر رفته و از آنجا به آستاراخان روسیه و بعد به اروپا ارسال می‌شوند.
این مسیر نه‌تنها زمان حمل را کاهش می‌دهد بلکه وابستگی هند به مسیرهای آسیای جنوب‌شرقی و کانال سوئز را نیز از بین می‌برد. برای ایران، این پروژه به معنای افزایش نقش ژئو‌اکونومیک و درآمدهای ترانزیتی است.
جمع‌بندی: چابهار، محور اتصال اوراسیا
کریدور شمال–جنوب، چهارراه صلح ارمنستان و بندر چابهار، سه ستون راهبردی در معماری جدید تجارت اوراسیا هستند. همکاری سه‌جانبه هند، ایران و ارمنستان نه‌تنها مسیرهای جدید ترانزیتی ایجاد می‌کند، بلکه توازن ژئوپلیتیکی منطقه را نیز تغییر می‌دهد.
چابهار اکنون تنها یک بندر نیست؛ بلکه دروازه طلایی هند به اوراسیا و نماد همگرایی سه ملت در مسیر استقلال راهبردی و توسعه اقتصادی است.
